-
ANLAMAQ DƏRDİ
Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin unudulmaz xatirəsinə və Anara dərin ehtiramla
KEFLİ İSGƏNDƏRİN YEDDİ MONOLOQU
BİRİNCİ MONOLOQ
Şeyxim,
lotu şeyxim,
salam-əleykim!
Busə ver – barışaq! Əl ver – görüşək!
Diyar həmin diyar,
Kənd də o kənddi;
Sənə indən belə şəkk edən – eşşək,
Sənə indən belə qəşş edən – atdı!
Bu həmin məzarlıq,
bu həmin məzar,
Bu həmin bazarlıq,
bu həmin bazar –
…elə məmləkət də o məmləkətdi...
Heç məraq etmə, heç!
Buyur, arağımdan-çaxırımdan iç!..
Bu divar –
gil divar, qara daş divar;
Bu diyar –
qul diyar, qaravaş diyar;
Bu yurd –
o gördüyün Danabaşdı var!
Hördüyün divardı –
daşı daş üstdə,
Gördüyün diyardı –
leşi leş üstdə;
Şeyxim,
lotu şeyxim, qırxlotu şeyxim,
həmin Danabaşdı – başı baş üstdə...
Buyur, tamaşa et!
Məraq etmə heç!
Arağımdan nuş et, şərabımdan iç!..
Billah
o gördüyün xaraba kənddi,
həmin məmləkətdi, rəzil məmləkət –
sağılan-soyulan qısır məmləkət,
bir həsir, bir məmmədnəsir məmləkət!
Həmin muşqulatlı,
həmin peşəli,
gecəsi-gündüzü kefli-nəşəli;
allahsızı – kərbəlayı, məşədi,
ateisti – hacı olan məmləkət!
Müxtəsəri,
xülasəsi, qərəzi
bir övrətdi, bir sərvətdi mərəzi,
bir əlində daş, birində tərəzi –
peyğəmbəri tacir olan məmləkət!
İKİNCİ MONOLOQ
Xudaya,
min rəhmət Xudayar bəyə -
oğruya, əyriyə, gədaya, səyə!..
Bu kənddə,
kənd boyda bu məmləkətdə
anası ləçərlər ha budu – darğa,
xalası göyçəklər ha budu – katda;
Sənə şəkk eləyən yabıdı, atdı,
eşşəkdi – qoy getsin anqırmağına!
Qoy getsin –
anqırıb tayını tapsın;
qabağına sümük,
qabına yal tök –
əl tulası kimi payını tapsın;
gic köpəklər kimi ulduza hürsün,
hirsindən zənciri-xaltanı qapsın!
Ya da qoy hər gecə
xoruztək banlasın səhərə qədər,
qurd kimi ulasın qiyamətəcən...
Şeyxim,
lotu şeyxim,
məraq etmə heç –
arağımdan buyur, şərabımdan iç!..
Bu nərdtaxta dünya zər şəklindədir –
şeşi də qaradır,
yeki də qara;
Bu dünya hər vaxtda şər şəklindədir –
ciki də qaradır,
biki də qara!
Şeyxim,
lotu şeyxim, di ver əlini –
beşgünlük dünyanın beşi də sənlik;
Silkələ,
çalxala, tulla zərini –
yeki də sənlikdir, şeşi də sənlik!
Hamı oyunçudur,
hamı daş tutur –
gündüz baş saxlayır, gecə baş tutur!
Di əl ver görüşək!
Zərini at di!
Sənə indən belə şəkk edən – eşşək!
Qəşş edən – qatırdı, yabıdı, atdı!
ÜÇÜNCÜ MONOLOQ
İsfahandan adla,
İstanbula keç,
İstər qabağa qaç, istər dala keç –
Məğribdən Məşriqə hər yer toçkadı;
Şeyxim,
lotu şeyxim, məraq etmə heç:
bir ucu Astara,
bir ucu Culfa,
bir ucu Kərbəla, bir ucu Xayfa –
bu dünya bir bazar, bir talkuçkadı!
Hər kəs bu bazarda bir arşın-malçı,
hər kəs tutub durub
öz qəpiyindən;
Biri alverçidir, biri veralçı –
Araz aşığından!
Kür topuğundan!
Hamı kəndirbazdı,
hamı ip kəsir –
üzdə çörək kəsir, dalda cib kəsir!
Di dur,
lotu şeyxim,
canın bibəla –
içinin-çölünün qurdunu öldür,
öldür bala-bala öz azarını;
Allah bazar versin,
azar verməsin –
buyur, lotu şeyxim, aç bazarını!
DÖRDÜNCÜ MONOLOQ
Bu sövda
bir pırpız pər şəklindədir –
şəvə-saqqalların hənası bəlli;
Bu səhra
bir qızmış nər şəklindədir –
dəvə-baqqaların mayası bəlli;
Bu dünya
gülöyşə nar şəklindədir –
nəvə-naqqalların həyası bəlli!
Çaqqallar hamısı tükünü töküb,
tüklü bildiklərin keçəl-dazdılar;
Uca Həcc yolunun yükünü çəkib –
tülkülər hamısı beçəbazdılar!
Öldür azarını,
qırxlotu şeyxim –
allah qüvvət versin, aç bazarını!..
Onsuz da bu kənddə,
bu məmləkətdə
katdası da bazdır, darğası da baz,
atlısı da bazdır, yorğası da baz;
Qız göstər –
görərsən axtası da baz,
Qoz göstər –
görərsən qarğası da baz!
Öldür azarını,
qırxlotu şeyxim –
allah qüvvət versin, aç bazarını!..
Ölüsü sənlikdi, dirisi sənlik,
dərisi sənlikdi, gerisi sənlik,
nazlısı-duzlusu sənlikdi - nuş et!
Qara çadralısı, ağ pudralısı,
mərmər əndamlısı, cağ baldırlısı,
yumru yanbızlısı sənlikdi – cuş et!
BEŞİNCİ MONOLOQ
Şükür qədəminə-qəddinə, şeyxim!
Şükür behiştinə, qiyamətinə!
Şükür qələminə-cəddinə, şeyxim!
Şükür kərəminə, kəramətinə!
Bu kənddə,
kənd boyda bu məmləkətdə
biri turançıdı,
biri qurançı –
qurdpərəsti düşmən odpərəstinə,
xaçpərəsti peşman bütpərəstinə;
Bu kənddə,
kənd boyda bu məmləkətdə
biri haqsevəndi,
biri şahsevən –
dastançısı öyməz azançısını,
islamçısı sevməz ozançısını...
Qəmin kəm!
Min kərə şükürlər sənə –
Şükür kərəminə, qırxlotu şeyxim!
Sən qıyan candayıq –
canına sağlıq!
Sən qoyan gündəyik –
şükür bu günə!
Muştuluqlar olsun!
Mübarək olsun!
Gözün aydın olsun, kefin kök olsun!
Gen olsun, bol olsun, itətök olsun!
Kəmağıl hərzələr,
paxıl gürzələr –
vicdanı şikəstlər, ruhu zəlillər
çıxdılar heyfini Mirzə Cəlildən;
yatmağa qoymadı
əqrəb xisləti –
tikan tək Anarın böyründə bitən,
kandarında yatan anarxistləri...
Haşa,
lotu şeyxim,
haşa, min haşa!
İraq! Səndən iraq! Səndən gen olsun!
Yaşa,
lotu şeyxim,
səni min yaşa!
Sənə şəkk gətirən tünbətün olsun!
ALTINCI MONOLOQ
Bu nərdtaxta dünya zər şəklindədir –
Min şükür!
Zərin bol,
Daş tutanın – bol;
Bu dünya bir qızmış nər şəklindədir –
Min şükür!
Nərin bol,
Baş tutanın – bol;
Bu dünya hər vaxtda şər şəklindədir –
Min şükür!
Şərin bol,
Şarlatanın – bol!
Tünbətün dünyada
zor sənin zorun –
gorbagor dünyada gor sənin gorun;
Şükür kərəminə,
qırxlotu şeyxim! -
yer sənin, göy sənin, yol sənin yolun!
Zor sənin zorundur –
bu kəndin katdası, darğası sənsən;
Yol sənin yolundur –
bu yolun atlısı, yorğası sənsən!
Sənə göz düzəldib qaş qayırana
bu yer qənim olsun,
göy qənim olsun;
Fışdırıq çalıban zurna qoşana
İsrafil kökləyən
züy qənim olsun!
Şeyxim,
lotu şeyxim, məraq etmə heç!
Xətası-bəlası
səndən min haşa!
Səndən iraq olsun! Cəhənnəm olsun!
Sən allah,
buyur keç yuxarı başa –
qədəmin mübarək, qəmin kəm olsun!
YEDDİNCİ MONOLOQ
Bu köhnə məzarlıq həzz dünyasıdır –
qədəmin mübarək,
evin mübarək;
Arşın dünyasıdır, bez dünyasıdır –
kəfənin mübarək,
kefin mübarək!
Buyur,
lotu şeyxim, qırxlotu şeyxim!
Göstər kərəmini, kəramətini!
Göstər behiştini, qiyamətini!
Zər sənin zərindir,
tor sənin torun –
çalxala zərini, at kəməndini;
Çər sənin çərindir,
çor sənin çorun –
çap, qırxlotu şeyxim, çap səməndini!
Dərə xəlvət dərə –
dərədə təksən!
zərrəcə çəkinmə, kefini çək sən!
Əlimiz-vəlimiz bizim bilinmir –
bizim Əlimiz də,
Vəlimiz də bir;
Ölümüz-dirimiz bizim bilinmir –
bizim Ölümüz də,
Dirimiz də bir!
Nəbada qorxasan bir ölümüzdən,
nəbada hürkəsən bir dirimizdən;
Çaşıban bir addım geri çəkilmə –
zərrəcə çəkinmə heç birimizdən...
Nə bizə xəcalət, nə sənə zəhmət –
yoxdur ölüsünü diri istəyən;
məmmədə-əhmədə-həsənə rəhmət!
kimdi əlisini geri istəyən?!..
kimdi vəlisini geri istəyən?!
Buyur,
lotu şeyxim, qalx dərgahına!
xurafat mülkünü zarafata çək;
qaldır əllərini haqq dərgahına –
bu qəbir əhlinə bir salavat çək!
Tək səbir...
Cüt səbir...
Səbir – səbirdi!
Daş qəbir...
Boş qəbir...
Qəbir – qəbirdi!
Ələyi ələkdi,
xəlbiri xəlbir –
ölüsü... dirisi... hamısı birdi!..
Ayıran kafirdi,
bölən kafirdi,
kişidi, övrətdi, kordu, kifirdi –
hər gədaya rəhmət, hər bəyə rəhmət!
Buyur,
lotu şeyxim, qalx dərgahına!
Qaldır əllərini haqq dərgahına –
oğruya... əyriyə... doğruya... düzə...
hər oğraşa rəhmət!.. qəhbəyə rəhmət!..
UVERTÜRA
Nə çoxdu dünyada şeir yazanlar –
bir deyil,
yüz deyil,
min deyil, atam;
Şairin şerinə qəbir qazanlar
bir deyil,
yüz deyil,
min deyil, atam –
şeirlər yazıram, çap olunmasın!
Şairlər dünyanın dərdini yazar,
dərdlər tapışarlar, arxalaşarlar;
Hər şeir
şairin qəbrini qazar:
islam qəbirləri – Nəsimiləşər,
ispan qəbirləri – Lorkalaşarlar...
Hadilər içinin dərdini yazar,
dərdlər üzə çıxar, adiləşərlər;
Hər şeir Hadinin qəbrini qazar –
qəbirlər bir ucdan Hadiləşərlər...
Nazimlər yurdunun dərdini yazar,
şarkılar Nazimin farkına enməz;
Şarkılar Nazimin qəbrini qazar
və Nazim Gülhanə parkına dönməz,
yurduna qayıtmaz, barkına dönməz...
Şeirlər yazıram,
çap olunmasın –
sən mənim halıma acıma, dostum!
Son şair asılar sonuncu dəfə,
son şair soyular... yenə də əbəs!
Yenə də açılar sonuncu dəfə
sonuncu şairə sonuncu məhbəs!
Çeynəyə-çeynəyə sonuncu şair
sonuncu dərdini – ölər acından;
Göynəyə-göynəyə sonuncu şair
asılar şeirinin dar ağacından!
Öz dərdim, öz yasım özümə bəsdir,
doğmaca göz yaşım gözümə bəsdir;
qanımın qarası üzümə çıxıb,
qələmin qarası sözümə bəsdir –
şeirlər yazıram, çap olunmasın!
Daşın tanrısı var – uludan ulu,
göyün durnası var – qəribdən qərib;
qulun tanrısıyam, tanrının qulu! -
hər gecə ümidlə yerimdən durub
şeirlər yazıram çap olunmasın!
Sən mənim halımaacıma, dostum:
oxudum gecəmin tənhalığına;
oxudum anama-bacıma, dostum,
oxudum məhbəsin qaranlığına;
oxudum içimdə lap xısın-xısın,
bir dəfə yazmışdım, min dəfə pozdum!
Şeirlər yazıram çap olunmasın –
sən mənim halımaacıma, dostum!..
SON NÖQTƏ
Hər şey hədərmiş...
Bu gün də, bu həftə də,
bu şerin sonluğuna
bir azdan qoyacağım nöqtə də.
Bu siqarın tüstüsü,
bu qapının cəftəsi,
bu divarın güzgüsü, bu çiçəyin ətri də;
o çərtdiyin qələmin,
o yırtdığın dəftərin
əyri-üyrü cizgisi, qara-qura xətti də –
hər şey, hər şey hədərmiş...
Ən qısa şeir də,
ən uzun nəsr də,
ən yorucu şəhər də,
ən üzücü fəsil də bitərmiş.
Yetərmiş,
gec-tez sona yetərmiş
min birinci gecə də,
min ikinci küçə də;
yorulduğun o döngə,
burulduğun bu tin də,
oturduğun o kətil, yatdığın bu mitil də...
Heç bir fərqi yoxmuş
gecin, ya tezin;
Heç bir sirri yoxmuş
gedər-gəlməzin –
gedənlər
bir daha gəlməzmiş demə,
gələnlər gedərmiş…
hər şey hədərmiş.
Sevgi dedikləri
bir qara həvəsmiş, bir qara qanmış;
Ömür dedikləri
bir quru nəfəsmiş, bir quru canmış...
O da buracanmış,
bura qədərmiş...
hər şey hədərmiş.
İtərmiş
hər şeyin mənası,
Kədərmiş
əvvəli, sonrası.
Günü günə calasan da
gün çatmayan ötən günlər;
əl çatmayan,
ün yetməyən
bütün aylar, bütün illər
unudulub gedərmiş…
hər şey hədərmiş.
Hər şey alın yazısı,
hər şey qədərmiş –
keçdiyin yol
seçdiyin yol deyilmiş;
seçdiyin yol
keçdiyindən betərmiş...
***
Hədər olmayan
yalnız bircə sözdü, bircə sətirdi –
o da nə yazılmış, oxunmuş nə də;
Qalan hər şey hədərdi –
son nöqtənin önündəki bu misra,
bu misranın sonundakı nöqtə də...
AT SEVGİSİ
Mən səni ot kimi sevirdim onda,
Sən də vurulmuşdun mənə at kimi;
Qaranlıq otağın şam işığında
Sevişə bilmirdik ər arvad kimi.
Mən sənə baxırdım yaşıl çəməntək-
Ürəyim axırdı otlamaq üçün;
Əlimiz qalxmırdı şamı söndürək,
Qalxdıq sönən şamı odlamaq üçün.
Mən səni qadıntək sevmirdim axı,
Yamyaşıl yamac tək tapırdım səni;
Ağzım sulanırdı... at kimi baxıb
Ot kimi gözümə təpirdim səni.
Maşından, uçaqdan bab olmaz bizə,
Qanımız yaramır mühərrik üçün;
Hələ çox cavandıq onda deyəsən-
Sən arvadlıq üçün, mən ərlik üçün.
Atıl min belimə, min atlan bir az-
Səninlə dünyanı hərlənim, dedim.
Sən mənim üstümdə arvadlan bir az,
Mən sənin üstündə ərlənim, dedim.
…Şamı sönmüş evin girəcəyində
Səni ürkütməsin bu yanıq iyi;
Bir ovuc külümü at pəncərədən,
Unut bir bədənlik o sür sümüyü…
Mən səni qadıntək sevmirdim onda-
Mən sənə baxırdım gözəllik kimi;
Şam kimi yanmadım, sənin yolunda
Yandırdım özümü üzərrik kimi...
EVLƏRİ VAR XANA-XANA
Koroğlu zəncirdə, Qıratı darda
Dəlləklər gəzirlər karetalarda…
V.B.Önər
Bakının dərdi yox...
xəstə-zad deyil –
nəbzi də, nəfsi də cağbacağ vurur;
Kökəlib-düzəlib...
sısqa-zad deyil –
şişib-yoğunlayıb, sappasağ durub!
Əlinə düşəni gözünə təpib –
ac gözü toxundan harınlayıbdı;
Dişinə keçəni tıxıb da köpüb –
əcəb gödənləyib, qarınlayıbdı...
Bir əlində şişdir,
birində bardaq –
günü bağda keçir, gecəsi barda;
Nə yardan doyandı,
nə əldən qoyan –
yayı dağda açır, qışı aranda...
Bir gözü aydadı, bir gözü çayda –
pirdə bardaş qurur,
tirdə quş vurur;
Gövdə o taydadı, kəllə bu tayda –
səhər namaz qılır,
axşam xaç vurur!
Başa qaxınc deyil baş qaxıncı da –
torpaq qaxıncı da,
daş qaxıncı da!
Qalxanı muzeydə,
qılıncı qında –
peysəri salamat, başı salamat;
Qibləsi quzeydə,
çətində-darda –
tövbə qapısının daşı salamat!
Lehməsi mazutlu,
nehrəsi yağlı –
kefi göydən gəlir, damağı çağdı...
Səyi – sərvət yığır,
Malı – mal yığır,
Küpü guppuldayır küpkəsənlərin;
Kəsir qılıncının dalı-qabağı –
CİPi cippildəyir cibkəsənlərin...
Ovçusu
dərədən-bərədən çıxıb,
torunu götürüb bara düşübdür;
Tərlanı
tələdən-cələdən çıxıb,
barda, restoranda dara düşübdür!
Beş atıb şeş tutan bədəməllərin
kefi şeş-beş vurur,
zəri cüt gəlir;
Kəsdiyi əmcəkdən süd əmənlərin
qaynayır bic qanı,
daşır süd gölü...
Dədəsi səy olmuş
səy gədələrin
hər tində ucalır Xan sarayları;
Gədəsi bəy olmuş
bəy gədələrin
altun sarayları, qan sarayları...
Nöyüt çəlləkləri g++ünün altda –
gəzir dəlləkləri karetalarda!
Bakının dərdi yox...
nəyinə gərək –
Qıratı hardadı, Koratı harda?!
Heç kəs tamahına,
Dədəm, kor deyil,
kim deyir babam səy, nənəm kor deyil?!
Göyəzən dağının
Hündürdən əsən
Ey uca şairi, sənə min əhsən!
Bəli, mənim babam – 26-lar!..
Bəli, mənim nənəm – kündədən kəsən!..
İRƏVANDA XAL QALMADI
Dəfn edin siz məni zabul-segahın mayəsinə,
Deyirəm, bəlkə məni bir gün oyandırdı muğam...
Bəxtiyar Vahabzadə
Dərilib üzümün qara giləsi,
Qoç Koroğluların qılıncı taxta;
Sən ey Rübabənin Qaragiləsi –
Silmə göz yaşını, ağla ki, ağla!
Oğuz ellərinin qapısı bağlı,
Yurdu yağmalanıb yağıya getmiş;
Ozanı dərdlidir, qopuzu dağlı –
Qazanı, Beyrəyi yuxuya getmiş...
Di get, əldən çıxan çağlarım, yeri,
Gülü yarpız olan bağlarım, ağla!
Kiri, sinəmdəki dağlarım, kiri –
İtə-qurda qalan dağlarım, ağla!
Daşım ağır oldu –
mən çəkəmmədim,
dağım ağır oldu – arada qaldı;
Nə qoruyammadım,
nə əkəmmədim –
dağım da, daşım da xaraba qaldı...
Qalmadı
o dağda işartım mənim,
odu haqdan sönən ocağım ağla;
Ağla, daşım mənim,
Daşaltım mənim –
Şuşam, Kəlbəcərim, Xocalım ağla!
Dərdim çeşid-çeşid,
löyün-löyündü –
yaxın dur ağlayaq, aralı durma;
Ağla Qaraköyün qara göyündə
gözündən vurulan yaralı durnam!
Laçın ayrı dağdır,
Murov ayrı dağ,
yaylağım, oylağım, dağım Zəngəzur!
Bir dağım –
Göyçədir, biri – Ağrıdağ,
unutmaq da zordur, qayıtmaq da zor...
Yağı at sürdürən,
Dığa it hürdürən yaylağım, ağla!
Atı darda qalan,
İtə-qurda qalan oylağım, ağla!
Dərmədim üzümün ağ giləsini,
Dəymədim dizimin tikanlarına;
Qaldırdım bu ağır qəm şələsini,
Yüklədim qəlbimin çəkən yerinə!
Araz bir şələdir,
Təbriz bir şələ –
Buyur, yükünü tut, şələni bağla;
Çox su aparacaq bu xəmir hələ –
Ağla, Qaragiləm, hələ ki ağla!
Bir yüküm
dağdadır, biri – dərədə,
dartmaqdan... çəkməkdən... halım qalmadı;
Qarabağ çırpınır torda-cələdə,
billah, İrəvanda xalım qalmadı!
Oğuz ellərinin qapısı bağlı –
qapısı bağlanan Qazanım ağla;
Ulu Qorqudumun qopuzu dağlı –
qopuzu dağlanan ozanım ağla!
Batıb Qarabağda Xanın zil səsi –
daha havalanmır, hava bağlamır;
Qırılıb budağı, qaçıb kölgəsi –
ağacda leyləyi yuva bağlamır...
Bu duman bu dağın şələsi deyil –
Dərədə əriyib,
Düzdə itəcək;
Daha Məmməd Araz gələsi deyil –
Duman, salavat çək,
Dağ, salavat çək!
Dərilib üzümün qara giləsi,
Gördüyün o bağlar virana qalmış;
Sən ey
Rübabənin Qaragiləsi –
Bu yurdun yuvası tarana qalmış!
Yurdumuz-yuvamız xaraba qalmış!
Xərabat əhliyik,
tinimiz əyri –
badələr nuş edib xaşlayanıq biz;
Xurafat əhliyik,
cinimiz ayrı –
şeytan daşlamağı xoşlayanıq biz!
Bizim Quranımız İncildən keçib –
çarmıxdan sıyrılıb mıxa keçmişik.
Bizimki qılıncdan-xəncərdən keçib...
ney kimi naləyə, aha keçmişik.
Tütəyi – qamışdan,
Qavalı – daşdan,
Ağla, neyim ağla, tütəyim ağla;
Balı əlcə-əlcə, pətəyi şan-şan –
Arım-balım ağla, pətəyim ağla!
Təbrizin
yolları dolanbac deyil,
Şuşanın dağında duman yox daha;
Ac qılınca çapar,
heç kəs ac deyil –
əlac yox bu dərdə, dərman yox daha!
Dərdim çeşid-çeşid,
löyün-löyündü –
bilmirəm ovudum hansı birini;
Saçının ucunu hör düyün-düyün,
buyur gəl, Akifin Sarı gəlini!
Gəl ağla bu dərdi,
gəl al bu dərdi –
bu odun külünü təzədən ağla;
Bu dərdin gülünü dər sulu-sulu –
bu qara sevdanın gözünü bağla!
Buyur gəl,
Qədirin Sonna bülbülü! –
toy günü bəzənib-düzənib ağla;
Qapqara telləri qarət olunmuş –
sən mənim sünbülüm-süsənim ağla!
Ağla, Qaragiləm –
ömründən-baxtından küskünüm, ağla;
Ağla, Qaragiləm –
bundan olmayacaq pis günün, ağla!
Qatı açılmayan bu dərdlər sənin –
bu dərdli Yanvarlar,
bu Martlar sənin!
Ağla, qanlı şənbəm!
Qadalı şənbəm!
Ən dərin qatları, çatları ağla!
Ağla, Qaragiləm!
Ağla, Ağgiləm!
Çat verən sözləri, adları ağla...
Silmə göz yaşını,
ağla eləcə –
şənbəni gözləmə, çərşənbə ağla;
hər səhər…
hər axşam…
hər gün…
hər gecə…
hər cümə…
hər bazar…
hər şənbə… …ağla!
